Rusya Türklerinin 19. yy. sonu 20. yy. başlarını da içine alan yenileşme faaliyetlerinin en önemli basamaklarından birini matbuat faaliyetleri oluşturmaktadır. Ceditçilik hareketinin gelişmesinde ve yayılmasında matbuatın yeri yadsınamayacak derecede önemlidir. Rusya Türkleri arasında matbuat faaliyetleri başlamadan evvel İdil-Ural, Kafkasya ve Kırım muhitlerinde yenileşme faaliyetlerinin ilk örnekleri ortaya çıkmış idi. Özellikle dinî kitaplar ve halk hikâyelerinin basılması, Hac seyahatinden dönen hacıların İstanbul’dan çeşitli eserleri alıp memleketlerine getirmeleri, İstanbul matbuatından haberdar oluşları, Kazanlı tüccarların çocuklarını İstanbul, Türkistan ve Mısır’daki üniversitelerde okutmaları yeniliğe atılan adımın ilk örneklerinden sayılmaktadır.

Rusya Türklerinin ilk özel gazetesi Hasan Melikzade Zerdabî tarafından yayımlanan Ekinçi gazetesidir. Rus yönetiminin ağır baskıları, kadimci din adamları ve Ermenilerin iftiralarıyla mücadele eden Ekinçi gazetesi, 1875 yılında yayımlanmaya başlamıştır. Matbuat faaliyetlerinin yenileşme hareketindeki rolünün büyüklüğü ve uzun süreli etkisi Ekinçi’den sonra Kafkasya’da Üniszade kardeşlerin yayımladıkları Ziya, Ziya-yı Kafkasiye gazeteleri ve Keşkül dergisiyle devam etmiştir. İslamcılığın Kafkasya muhitinde yayılması için çaba sarf eden bu gazeteler aynı zamanda Rus ve Doğu edebiyatlarını tanıtmada da önemli roller oynamışlardır.

Kafkasya’daki süreli yayınlardan sonra Türk dünyasında uzun bir süre etkisini sürdürecek olan Kırım/Bahçesaray’da İsmail Gaspıralı tarafından 1883’te yayımlanan Tercüman gazetesi olmuştur. Gazete, Rusya Türkleri arasında Usul-i Cedit hareketin yayılmasında ve sistematize edilmesinde önemli bir rol üstlenmiştir. Ayrıca Rusya Türklüğünü gaflet uykusundan uyandırarak yenileşme hareketlerinde büyük bir ivme kazanmıştır. 1905 İhtilalinden sonra “Matbuat Hürriyeti” ilanı üzerine baskı ve sansürün ortadan kalkmasıyla Müslüman Türk gazete ve dergilerin sayısı çoğalmıştır. Halkı cehaletten uyandırma isteği daha sade ve anlaşılır bir Türkçe ile yazma mecburiyetini de beraberinde getirmiştir.

Kazan’da Seyitgerey Mirza Alkin tarafından çıkarılan ve başyazarlığını Yusuf Akçura’nın yaptığı “Kazan Muhbiri”, Hadi Maksudi tarafından çıkarılan “Yulduz”, Rızaeddin Fahreddin tarafından çıkarılan “Şura” ve Remiyev Kardeşler tarafından çıkarılan “Vakit” muhitin en önemli gazetelerinden sayılmaktadır. Azerbaycan’da 1905’te Bakü’de Ali Merdan Topçubaşı tarafından yayımlanan ve başyazarlığını Hüseyinzade Ali Turan’ın yaptığı “Hayat”, Ahmet Ağaoğlu tarafından yayımlanan “İrşad”, 1906’da Celil Memmedguluzade tarafından yayımlanan ve sonrasında bir ekol olan “Molla Nasreddin”, 1907’de Hüseyinzade Ali Turan tarafından yayımlanan “Taze Hayat”, 1908’de Ahmet Ağaoğlu tarafından çıkarılan “Terakki”, Hüseyinzade Ali Turan Bey tarafından çıkarılan “Füyuzat” dergisi 1920’lere kadar yayın hayatına devam eden ve ses getiren gazetelerden olmuştur. Türkistan coğrafyasında da yenileşme hareketi matbuat faaliyetlerine yansımıştır. 1906 yılında yayımlanmaya başlayan “Hurşid”, “Şöhret” ve 1913 yılında Mahmud Hoca Behbudi tarafından çıkarılan “Semerkand”ın yayın hayatı uzun soluklu olmasa da muhit için önemlidir.

1920’li yıllara gelindiğinde Sovyet işgaline uğrayan Türk yurtlarındaki aydınlar ülkelerini terk etmek zorunda bırakılmıştır. Türkistan’dan Mustafa Çokayoğlu ve Osman Hoca, Kırım’dan Cafer Seydahmet Kırımer, İdil-Ural’dan Ayaz İshakî, Sadri Maksudî ve Zeki Velidi Togan, Azerbaycan’dan Ahmet Ağaoğlu ve Mehmet Emin Resulzade gibi siyasi önderler Sovyetlere karşı mücadelelerinde matbuat yolunu tercih ederek gazete ve dergiler yayınlamışlardır. Yayınlananlar arasında özellikle Yeni Kafkasya, Azeri Türk, Yeni Türkistan, Yaş Türkistan, Bildiriş, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Odlu Yurt ve Emel dergisi büyük kitlelere ulaşmıştır. Böylece Rusya coğrafyasının dışında bir muhaceret basını ve edebiyatı da oluşmuştur.

Basın-yayın faaliyetleri sadece siyasî hareketlere yön vermez aynı zamanda edebî faaliyetleri de yönlendirir. Gelişen teknoloji ile beraber Türk dünyasında sayısız gazete ve derginin basılması ile beraber matbuatın ciddî bir güç olması ve etkisini sürdürmesi çağımızın kaçınılmaz bir aracı olmuştur. Bu sempozyumda Çarlık döneminden günümüze kadar matbuat sahasında değerli görülen, topluma yön veren, toplumun bir dinamiği olan gazete ve dergiler değerlendirilecektir.

Geçmiş yüzyılın önemli fikir adamlarından biri olan Hasan Melikzade Zerdabî’ye adanmış olan bu sempozyumda Çarlık, Sovyet ve Bağımsızlık dönemi Türk dünyası matbuatı birçok ülkeden katılacak olan alan uzmanlarının bildirileri ile ele alınacak ve değerlendirilecektir. Bu yönüyle Türk Dünyası Modernleşmesi 2024, Türk Dünyasında Matbuat Sempozyumu ilk uluslararası sempozyum olma özelliğini taşımaktadır.